به گزارش فراتیتر، افشای فساد از ابتدای مجلس یازدهم از سوی نمایندگان با نام طرح سوت زنی مطرح شد و مخالفان و موافقین زیادی را تا این لحظه داشته است. گرچه خیلیها در ابتدا این طرح را سیاسی و یا اقتصادی میدانستند، اما نگاه جامعهشناسی به این طرح یک ضرورت است. در این راستا با احمد بخارایی دکتر جامعهشناس و عضو علمی دانشگاه و مدیر گروه مسائل و آسیبهای اجتماعی در انجمن جامعهشناسی ایران گفتگو کردیم که مشروح این گفتگو در ادامه منتشر شده است.
فراتیتر: واکنش جامعه نسبت به طرح سوت زنی چه خواهد بود؟
بخارایی: پیش فرض لازم برای برقراری یک ارتباط دو سویه اعتماد است، این اعتماد دو سویه در سطح خرد، ارتباط بین پدر و پسر، مادر و دختر است. اگر اعتماد باشد، ارتباط معقول برقرار میشود و معنادار خواهد بود. این روند نباشد، تنها شاهد گفتگوهای پراکنده و بینتیجه هستیم. این ارتباط در سطح میانه و سازمانها هم حائز اهمیت است. زمانی ارتباط در سازمانها از طریق مردم شکل میگیرد که احساس شود، مورد توجه هستند. این احساس هم زمانی شکل میگیرد که به مجموعه اعتماد داشته باشند. در صورتی که اعتماد نباشد حس موردتوجه بودن و ارتباط برقرار کردن شکل نخواهد گرفت. در صورتی هم که وارد ارتباط بشویم، یک ارتباط کلی خواهد بود. در سطح کلان شاهد تصمیم مجلس شورای اسلامی پیرامون طرح سوت زنی هستیم. مخاطب این طرح کسانی هستند که از آنها درخواستی شده است. زمانی پاسخ درست به این درخواست داده میشود که اعتماد به این مجموعه شکل گیرد.
فراتیتر: در حال حاضر اعتماد چه جایگاهی بین مردم و نمایندگانشان دارد؟
بخارایی: نکته مهم اعتماد پایین است و در اسفند ۱۳۹۸ هم شاهد بودیم که حدود ۴۰ درصد واجدین اعطای رأی در ایران در انتخابات شرکت کردند. اولین بار که در ۴۰ سال اخیر کمتر از ۵۰ درصد واجدین در انتخابات مشارکت میکنند. این به معنای کم اعتمادی مردم به مجلس است. زمانی که قوه مقننه با مشروعیت پایین مواجه است چگونه قانونی مصوب میشود که نیازمند پاسخ از مردم است. بستر لازم برای این طرح که اعتماد است، موجود نیست. در یک جامعه سالم و درست است که اعتماد برقرار هست و نقش مردم محترم شمرده میشود. در نهایت هم مشارکت در اینگونه طرحها شکل خواهد گرفت. مردم کموکاستها را در این زمان به مقام بالاتر اطلاع خواهند داد. این موضوع هم محدود به بحث فساد نیست و در همه دنیا هم شاهد اثرگذاری اینگونه طرحها هستیم. بعضی وقتها یک بحث خوب و مناسب ممکن است بد مطرح شود. از دل این قانون ممکن است این موضوع بیرون بیاید که افرادی با دشمنی نسبت به دیگران از این فرصت سو استفاده کنند. در صورتی که بخواهند روزنههای فساد و رانتخواری را کشف کنند، به راحتی با سیستم اطلاعاتی ما این موضوع شدنی است.
فراتیتر: با وجود دستگاههای اطلاعاتی و امنیتی در کشور حضور مردم چه ضرورتی دارد؟
بخارایی: طرح این موضوع برای ورود مردم نوعی تهییج تودهای است که در فضای بیاعتمادی شکل میگیرد. این کار در فضای اعتمادی قابل دفاع میشود. در فضای بیاعتمادی این جنس رفتارها جنس هیجان تودهای است. این اقدامات برای همراه کردن تودهها است. به لحاظ جامعهشناسی محبوبیت لازمهاش اعتماد است. لازمه جذب اعتماد اجتماعی هم دوری از مرزبندی خودی و غیرخودی است. احترام برای همه قائل بودن لازمه جذب اعتماد است. مجلسی که با مشروعیت پایین مواجه است، به دنبال ایجاد پایگاه مردمی است. این قانون هم مثل خیلی از قوانین در لابهلای دیگر قوانین دفن خواهد شد.
فراتیتر: صحبت از تشویق ما برای سوت زنها شده است، این امر وجهه خوبی در جامعه خواهد داشت؟
بخارایی: تشویق مالی یک حمایت حداقلی از سوت زن هست. این عمل تشویقی در یکزمان خاص به ازای تولید یک امر مادی به فرد تعلق میگیرد، اما اگر فرد بر اساس احساس مسئولیتش با ارزش بالا کاری کند، تشویق حداقلی جبران شود، ارزشش کم جلوه میکند. این ارزش تا جایی پایین میآید که با اسکناس و ریال بیارزش مبادله میشود و درنهایت ارزش سوت زن آنقدر کم قلمداد میشود که با ریال جابهجا میشود. انجام این روند نه احساس خوب در فرد سوت زن و نه احساس خوب در جامعه ایجاد میکند.
فراتیتر: مخالفین معتقدند که این طرح منجر به ایجاد فضای بیاعتمادی میان جامعه میشود، ارزیابی شما چیست؟
بخارایی: در یک شرایط بیهنجاری به سر میبریم که خیلی اینگونه ترسها سراغ افراد در جامعه نمیآید. به این علت که در گذشته فرازوفرود بسیاری را گذراندهاند. در خیلی از نهادها زمانی که از فساد یک زیردست به مدیر صحبت میشود، با واکنش خوبی مواجه نمیشویم و مدیر نسبت به افشای فساد سینهاش را سپر میکند. جامعه افسارگسیخته شده است. در حال حاضر نظام پلیسی به اینگونه نیست که مو را از ماست بکشد. فراتر از اینها جامعه درگیری دارد.
فراتیتر: علت کمرنگتر شدن حضور جامعه شناسان در اینگونه طرحها چیست؟
بخارایی: بسیاری از جامعه شناسان دچار بیتفاوتی و مصلحتنگری شدهاند. در ایران جامعهشناسانی که تحلیل عمیقتر دارند، کمتر تریبون دارند. بسیاری از جامعهشناسها نون را به نرخ روز میخورند و در یک فضای ترس به سر میبرند. با تبخیر شدن طبقه متوسط در جامعه مواجه هستیم.
فراتیتر: این طرح تا چه اندازه توان حمایت از خبرنگاران را دارد و فضا برای خبرنگاران را باز میکند؟
بخارایی: گذشته چراغ راه آینده است و در ظاهر با طرحی ایدئال مواجه هستیم. ممکن است در ظاهر حاشیه امن و حمایت از خبرنگار را ایجاد کند، اما در عمل خبرنگاران متعهد ما در نقطه مقابل قدرت قرار میگیرند؛ زیرا قدرت از نظر جامعهشناسی با یک ابر بحران مواجه است. در این زمان خبرنگار له خواهد شد. احساس امنیت نخواهد کرد و افشاگری در ظاهر موردحمایت قرار میگیرد.