شنزارهای خوزستان نیازمند مالچ نیستند

دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس هم در گزارش فروردین ماه 1399 با عنوان «بررسی آثار زیست محیطی ناشی از مالچ پاشی در منطقه بیت کوصر» می نویسد: نتایج بررسی آثار زیست محیطی مالچ پاشی نفتی بر اکوسیستم و زیستگاه منحصربه فرد ماسه زارهای بیت کوصر دشت آزادگان در استان خوزستان نشان داد که هرگونه مالچ پاشی برای تثبیت شن در مناطقی که مشکل گرد و خاک ندارند، ممنوع است. این مرکز پیشنهاد می کند که با اتخاذ راهکارهای مناسب، پایداری سرزمینی تضمین شود.

در این گزارش تایید شده، «منطقه بیت کوصر» در جنوب منطقه حفاظت شده میشداغ، در 8 کیلومتری شرق بستان، دارای تپه های شنی با رویش های گیاهی شن رست، به لحاظ پوشش گیاهی بسیار غنی است. بیت کوصر یک زیست بوم ماسه زار با ارزش اکولوژیک بالا، ادامه و بخشی از اکوسیستم میشداغ، دارای فون غنی موجودات خاص خود با عرصه ای پایدار و ثابت است؛ دارای گونه های متعدد گیاهی شندوست و جانوری منحصربه فرد، زیستگاه زمستان گذرانی مهم ترین پرندگان حمایت شده جهانی و ملی به نام هوبره است. منطقه رملی بیت کوصر و بیت راشد (فکه)، حاوی پوشش گیاهی غنی مانند درخت گزشاهی و اسکنبیل بوده که تنوع زیستی بی نظیرش، اکوسیستمی منحصر به فرد ایجاد کرده است.قطعا مالچ پاشی عامل نابودی تمامی این گونه ها خواهد بود؛ برای همین در اولویت تثبیت سطح به منظور مبارزه با ریزگرد نیست. باتوجه به تشابه اکوسیستم این ناحیه با منطقه حفاظت شده میشداغ و پیوستگی و ارتباط پایدار آنها، جا دارد از سوی سازمان محیط زیست، این بخش به منطقه حفاظت شده افزوده شود.

منطقه بیت کوصر با شنزارهای برهنه و زیبا دارای استعداد گردشگری و بومگردی منحصربه فرد، می تواند موجب رونق مشاغل افراد بومی شود و باید از طرف سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، مورد توجه قرار گیرد. آلودگی این منطقه با مالچ نفتی حیات آن را نابود خواهد کرد و با ریزش باران، نفت شسته شده در دامنه ها تلمبار و برای سال ها محیط را از حیز انتفاع خارج می کند.

برخی اقدامات نسنجیده نامناسب در مواجهه با معضلات زیست ‎محیطی، منجر به عواقبی خطرناک و جبران ناپذیر می شود که پایداری محیط زیست و طبیعت را به خطر می اندازد. از نمونه هایش استفاده از مالچ نفتی و سیاه کردن اراضی و تپه های ماسه ای در منطقه فکه بستان به بهانه مبارزه با ریزگرد است. در حالی که سال هاست استفاده از مواد نفتی برای مالچ پاشی منسوخ یا ممنوع شده و در قانون بودجه سال 1398 تنها بر مالچ پاشی سازگار با محیط زیست تاکید شده است.

فعالیت های مالچ پاشی در زمستان 1398 با مخالفت های گسترده محیطبانان منطقه و تشکل های محلی و استانی، به دستور دادستان دشت آزادگان متوقف شد تا بعد از بررسی، راهکارهای مناسب به مرحله اجرا درآید.متاسفانه، بنا بر نامه قبلی دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار سازمان محیط زیست در سال 1396، به اداره کل محیط زیست استان، مجوز مالچ پاشی صادر و مجددا از 8 اسفندماه آغاز شد و تا امروز لطمات زیادی به محیط زیست وارد کرده است. طبق مصوبات، بیابانزدایی و مسئولیت مبارزه با کانون های ریزگرد و بیابانزا و بودجه های تخصیص یافته دولتی، برعهده اداره منابع طبیعی استان است. براساس گزارش های 1398 که 11 درصد اعتبار برای انجام عملیات خاکپوش سازگار با محیط زیست، در اختیار سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری قرار گرفت، عملکرد سازمان حفاظت محیط زیست و اداره منابع طبیعی استان نامناسب ارزیابی شد.نامه رئیس ستاد مبارزه با گرد و غبار برای توجیه مالچ پاشی مجدد در بیت کوصر، آن را منوط به فقدان گیاه و گونه های جانوری ارزشمند ذکر کرده است. از مفاد نامه به نظر می رسد اهمیت زیستگاه ها در مجموعه یک اکوسیستم، صرفا در حیات وحش قابل مشاهده یا گیاهان فراوان است و هرجا فاقد آن باشد، باید مالچ پاشی شود. پس منطقه میشداغ با تپه های ماسه ای فراوان یا تمامی ماسه های پارک ملی کویر فاقد ارزش زیستگاهی بوده و می توانند با مالچ پوشیده شوند!

شاید باید مدیران تصمیم گیر دیدگاه خود درباره تعریف و اهمیت زیستگاه را تغییر داده و در اتخاذ تصمیمات حداقل به نظرات دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست که مخالف مالچ پاشی بودند، توجه می کردند. چراکه شنزارهای بیت کوصر زیستگاه گونه های کمیابی چون هوبره و آهوی شنی (در معرض انقراض) است و آگامای سرو زغی اهوازی و افعی شاخدار عربی منحصرا در چنین ماسه هایی زندگی می کنند.مالچ پاشی در محدوده شرق و شمال بستان با تپه های ماسه ای، از سال 1396 با مالچ پاشی حدود 11 هزار هکتار در منطقه حفاظت شده میشداغ آغاز شد و سال 1397 در چذابه و نزدیکی فکه ادامه یافت، ولی با اعتراض مردمی، اداره محیط زیست منطقه آن را متوقف کرد؛ اما آن را بدون بررسی علمی در محدوده های خارج از منطقه حفاظت شده آزاد خواند. بنابراین، مالچ پاشی در بیت کوصر مد نظر قرار گرفت و از اسفندماه 1398 عملیاتی شد و ابهامات زیادی را درباره سازمان محیط زیست ایجاد کرد.

محدوده بیت کوصر در شرق بستان و جنوب منطقه حفاظت شده میشداغ با مساحت حدود 3000 تا 4000 هکتار، دارای هیچگونه مانع اکولوژیک با منطقه حفاظت شده میشداغ نیست و هر دو بخشی از یک زیستگاه یکپارچه اند. چرا باوجود فون و فلور مشترک بین این دو، بخشی از منطقه میشداغ به شمار نمی آید؟ رویش های گیاهی و تپه های ماسه ای هر دو منطقه متناوب در دل یکدیگر تنیده و منطقه زیستی واحدی ایجاد کرده که بقای حیات وحش آن، متضمن پایداری، سلامت و پیوستگی این دو فرم مورفولوژیک است. نابودی هر یک، منجر به نابودی دیگری و حتی کل زیستگاه و لطمه به جانداران خواهد شد. این اکوسیستم از نظر تکاملی، در مرحله اوج یا کلیما طی هزاران سال تکامل یافته است.

چهار روستای دهالویه، بردیه، ابورفوش و عصافره در جنوب بیت کوصر در مجاورت جنوب رودخانه کرخه، در رمل ها واقع نیستند. تاکنون مشکل حرکت تپه های روان برای این دو روستا، شهر بستان و سوسنگرد وجود نداشته و ساکنان حتی قدر این ماسه زارها را می دانند، زیرا پوشش گیاهی شنزارها منبع تغذیه دام هاست. سمت جنوب شنزارها توسط اراضی کشاورزی محصور شده و خبری از غبار یا حرکت ماسه های روان در آنجا نیست.

این گزارش به تحقیق محققان دانشگاه خرمشهر در راستای طرح «تثبیت کانون های ریزگرد خوزستان» می پردازد که اقدام به تولید «نانومالچ طبیعی بومی» کرده اند. براساس این گزارش، نانومالچ طبیعی بومی، دارای خاصیت کاهش سطح تبخیر آب، افزایش ذخیره رطوبت خاک، غنی سازی و ارتقای کیفیت و ساختار خاک، بهبود شرایط رشد گیاهان و بسیاری فواید و مزایای زیست محیطی و اقتصادی نسبت به مالچ است.

نتایج زیر حاصل اجرای پروژه ای توسط سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی باعنوان شناسایی کانون های منشا ریزگرد در خوزستان، سال 1396 است. منطقه بیت کوصر و محدوده های اطراف آن جزو کانون ها نیستند و مساحت کل کانون های شناسایی شده حدود 345000 هکتار، در قالب 7 محدوده از غرب به شرق است.

آمار 10 سال اخیر ایستگاه اهواز نشان می دهد 3.84 درصد طوفان ها منشا خارجی، 5.9 درصد منشا داخلی و 3.6 درصد منشا مشترک داخلی و خارجی دارند. بررسی بلندمدت نشان داد که فراوانی رخداد طوفان های غبار همواره با نوسان بوده و روند افزایشی ثابتی ندارد. از این رو تشدید بحران ریزگردها در دهه اخیر، بیشتر حاصل افزایش در غلظت مدت زمان ماندگاری و فاصله انتقال این طوفان هاست.

ریگزارهای خوزستان طبق مطالعه کارشناسان سازمان جنگل ها و مراتع کشور دارای سه نوع تپه ماسه بادی است؛ پهنه های ماسه ای، تپه های طولی و تپه های گیرافتاده در توپوگرافی. بیشترین سطح ریگزار خوزستان شامل پهنه های ماسه ای است که بیشتر در عراق، ایلام و حدفاصل بین مرز ایلام و خوزستان شکل گرفته اند و این پهنه ها نقش بیشتری در تولید ریزگرد بازی می کنند. درواقع ذرات بادرفت جدا شده از منشا، به صورت خزشی و پرشی با باد حرکت کرده و پهنه ماسه ای را به وجود می آورند؛ سپس با تجمع بیشتر، تپه های طولی واقع در میشداغ و غرب کرخه شکل می گیرند.

پراکنش رسوبات ماسه بادی یا ریگزارهای خوزستان در امتداد شمال غربی- جنوب شرقی از استان واست عراق شروع می شود و در استان های ویسان عراق، ایلام و خوزستان گسترش می یابد. به دلیل تغییر مرز استان های ایلام و خوزستان در طول زمان، ارقام متفاوتی از سطح استانی این رسوبات در گذشته گزارش شده است. بسته به موقعیت محلی، این ریگزار دارای نام های دیگری مانند ریگ کرخه و ریگ العماره است. منشا این رسوبات هورهای استان واست عراق، آبرفت خشکه رودهای کبیرکوه ایلام (واقع در عراق) و دشت های رسوبی و سیلابی خوزستان و ایلام است که بادهای شمال غربی- غربی و جنوب- جنوب شرقی موجب تشکیل و فرمدهی این ریگزار شده است.

سازمان محیط زیست شنزارهای خوزستان را نیازمند مالچ نمی داند : شن روان، گرد و خاک نمی کند

داوود میرشکار، مدیرکل محیط زیست استان خوزستان می گوید در منطقه ای که سازمان منابع طبیعی، مالچ پاشی می کند، شن روان وجود دارد. این شن منشا گرد و غبار نمی شود و اگر تثبیت نشوند، حرکت می کنند و لذا مالچ پاشی در این منطقه به منظور جلوگیری از انتشار ریزگردها موضوعیت ندارد.وی در گفت و گو با تسنیم تاکید می کند: مالچ پاشی که در زمان حاضر صورت می گیرد، بدون دریافت هیچ گونه مجوز از سوی سازمان حفاظت محیط زیست است و این درصورتی است که سازمان حفاظت محیط زیست سال گذشته استفاده از مالچ نفتی را ممنوع کرد.زیست بوم شن زاری خوزستان (شامل فکه، بیت راشد، رقابیه، چذابه، بستان و غرب کرخه) یک زیست بوم غنی با تنوع زیستی بی نظیر و پوشش گیاهی ضخیم که زیستگاه جاندارانی مانند یک زیرگونه بسیار نادر آهوی گواتردار، گرگ ایرانی، کفتار راه راه، افعی شاخدار خوزستانی، بوای شنی خوزستانی، آگامای سروزغی عربی، زیرگونه خاص اسکینک معمولی، زیرگونه خاص بزمجه بیابانی، مارمولک کرمی شکل زادرونی، زیرگونه نادر خرگوش صحرایی قهوه ای، هوبره، خروس کولی اجتماعی، عقاب مارخور، جغد گوش کوتاه، جغد فرعون، چکچک سیاه سرسفید، سسک بیابانی، چکچک بیابانی و صدها گونه جانوری دیگر است. مالچ پاشی به معنای نابودی این زیستگاه ارزشمند است. او می گوید: در زمان حاضر همکاران ما در سازمان منابع طبیعی مدعی هستند که این مالچ نفتی، مالچی است که سازگار با محیط زیست است و برای اینکه این موضوع به ما اثبات شود، نمونه ای از این مالچ را گرفتیم که در زمان حاضر در حال نمونه برداری از آنها در دفتر پایش سازمان حفاظت محیط زیست هستیم و ان شاءالله با سرعت این آنالیز انجام می شود تا ببینیم که ادعای منابع طبیعی درست است یا خیر.میرشکار می گوید: در همین خصوص جلسه ای را نیز با دستگاه قضایی داشتیم که مقرر شد ما نمونه برداری را انجام دهیم و تا قبل از اینکه جواب نمونه برداری بیاید، سازمان منابع طبیعی بخش مقدماتی کار را انجام دهد و پاسخگوی اصحاب رسانه، مردم و فعالان محیط زیست نیز سازمان منابع طبیعی باشد.او می گوید: این مالچ پاشی در مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست انجام نمی شود اما در منطقه ای بوده که جزو زیستگاه های بسیار ارزشمند استان است. این منطقه شن روان است و منشا گردوغبار نمی شود و اگر تثبیت نشوند، حرکت می کنند و لذا مالچ پاشی در این منطقه به منظور جلوگیری از انتشار ریزگردها موضوعیت ندارد.او تاکید می کند: نگاه ما این است که اگر تثبیت کننده ای استفاده می شود، حتما باید سازگار با محیط زیست باشد.