افت تحصیلی دانش آموزان در سطوح مختلف نشان از ضعف کارکرد آموزش و پرورش و عدم توزیع برابر امکانات تحصیلی است. نقشه معدل در کشور نشان می‌دهد استان‌های محروم مانند سیستان و بلوچستان وضعیت بسیار بدتری نسبت به اصفهان و استان‌های همجوار اش دارند.
علی زرافشان، معاون سابق وزیر آموزش و پرورش، درباره آمار جدید پیرامون افت معدل در نقاط مختلف کشور به «انتخاب» گفت: پدیده پایین بودن معدل دانش آموزان جدید نیست. بحث توزیع منابع آموزشی در سطح کشور با یک نابرابری مواجه بوده و این نابرابری خودش را در گلوگاه‌های آموزش و پرورش که مهم‌ترین آن امتحانات نهاییست نشان می‌دهد. حتی در داخل یک استان هم بعضا این تفاوت‌ها دیده می‌شود. مثلا در استان تهران بین معدل دانش آموزان منطقه ۱۶ و منطقه ۳، نزدیک ۳ نمره تفاوت معدل وجود داشت. آن چیزیکه این اتفاق را مقداری مورد توجه قرار داده این است که عملکرد تحصیلی دانش آموزان نسبت به سال‌های قبل دچار افت و کاهش شدید شده است. مثلا در برخی از رشته‌ها مانند تجربی و ریاضی که قبلا میانگین کشوری حدود ۱۳ بود الان به ۱۱.۵ رسیده است.
وی در ادامه درباره گزارش‌های مشابه نسبت به نابرابری تحصیلی اظهار داشت: آن چیزیکه تقریبا مثل گزارش قبلی که توجه سراسری را به خود جلب کرد و بیانگر نوعی از عدم عدالت آموزشی بود گزارش توزیع رتبه زیر ۳ هزار در کشور بود که خیلی مورد توجه فرهنگیان و عدالت آموزشی قرار گرفت. وقتی سهم مدارس دولتی در کنکور پایین است نشان می‌دهد که چرخه مدیریت کشور در آینده چگونه خواهد بود و چرخه‌ی بازتولید نابرابری‌های فرهنگی و اجتماعی در کشور به کدام سمت حرکت می‌کند. دانش آموزانی که از طبقات محروم هستند سهمی در دانشگاه‌ها و رتبه‌های برتر و آینده کشور نخواهند داشت یا سهمشان کم خواهد بود. عاملی مانند کرونا می‌تواند موثر باشد، در برخی از مطالعات جهانی هم این موضوع دیده شده است.
معاون سابق وزیر آموزش و پرورش در رابطه با وضعیت ایران نسبت به آمار‌های جهانی در سواد دانش آموزان بیان کرد: در مطالعه‌ای که بانک جهانی چند سالیست درباره فقر یادگیری شروع کرده است، درباره کل دانش آموزان مطالعاتشان نشان می‌دهد که ۵۷ درصد دانش آموزان از خواندن یک متن ساده در ده سالگی ناتوان هستند. سهم ایران هم در این آمار ۳۶ درصد بود. هدفگذاری بانک جهانی این بود که تا سال ۲۰۳۰ کشور‌ها تلاش کنند تا این سهم را ۵۰ درصد کاهش هستند یعنی دانش آموزان ایرانی باید از ۳۶ درصد عدم توان خواندن به ۱۸ درصد می‌رسیدند. در شبیه سازی امسال سهم ایران به ۴۴ درصد افزایش یافته است. مسئولین آموزش و پرورش اعلام کردند که سوالات مفهومی از دانش آموزان شده است و این نکته قابل توجه است که مفهومی کردن سوالات نباید چنین نتیجه‌ای داشته باشد.
او افزود: در مطالعات جهانی که انجام می‌شود میانگین کشور‌های در حال توسعه مطرح است. در مطالعات فقر یادگیری و مطالعه نابرابری آموزشی، تمام کشور‌ها متاثر از کرونا دچار افت تحصیلی شده اند. اما دانش آموزی که امسال دچار افت تحصیلی شده دیگر ربطی به کرونا ندارد.
زرافشان درباره راه حل آموزش و پرورش برای عبور از بحران فعلی گفت: آموزش و پرورش به جای اینکه در موضع دفاع و توجیه قرار بگیرد باید واقعیت را بپذیرد. ما نسبت به آخرین سال امتحان نهایی که پارسال بوده امسال دچار افت شده ایم. در گزارشی نشان داده شد که درس به درس نسبت به ۵ سال اخیر افت داشته ایم. وزارت آموزش و پرورش باید با دعوت صاحب نظرات به تجزیه و تحلیل بپردازد و عوامل را شناسایی کند. مثلا سهم بازنشستگان سه سال گذشته در این موضوع چقدر است؟ تاثیر کرونا و آموزش غیرحضوری چقدر است؟ اگر در دوران کرونا پایه بچه‌ها ضعیف شده است باید یک دوره جبرانی تهیه شود. در دهه هفتاد یک سنجشی از دانش آموزان صورت گرفت و دستور داده شد که کاستی‌ها بیشتر مورد توجه معلم‌ها قرار بگیرد.
